تغییر معماری‌ حسینیه رحیمیان در بی‌خبری متولیان

آثار تاریخی مشهد هرروز یک قربانی می‌دهد. تازه‌ترین آن حسینیه رحیمیان است که قربانی غفلت مسئولان این حوزه شد؛ خانه‌ای قدیمی که ۱۶ شهریور ۱۳۸۳ ثبت‌ملی شد و در چندماه گذشته معماری داخلش، از کف تا سقف، با حضور چندین بنا به‌صورت غیرقانونی و در روز روشن تغییر داده شد تا به‌روز شود. تغییراتی که بزرگ‌ترین امتیاز این خانه تاریخی را مبنی بر مرمت‌پذیربودن آن گرفت.

ظاهر این بنا که چندسال پیش با کانال‌کشی خدشه‌دار شده بود اکنون از درون هم دچار آسیب‌های جدی شده است. این درحالی است که تا پایان این دست‌کاری که چند هفته طول کشید، اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی مشهد با وجود داشتن یگان حفاظت، حتی از اوضاع مطلع نشده و از نوسازی غیرمجاز جلوگیری نکرده است. آنچه می‌خوانید، گزارش میدانی خبرنگار شهرآرامحله منطقه ثامن از این بناست که با حضور در آن به شرط نگرفتن عکس تهیه شده است.

سرامیک و سیمان‌های نچسب

نیازی به کنجکاوی خاصی نیست، فقط گذر از مقابل در ورودی حسینیه رحیمیان، از تغییرات خبر می‌دهد. درب این خانه با کج‌سلیقگی فراوان در چند نقطه سوراخ شده است و آهن‌ها روی در به‌هم جوش خورده‌اند تا حالت حفاظ نرده برای در چوبی صدساله آن را پیدا کنند.

با گذر از میان این حفاظ، روی سرامیک‌هایی پا می‌گذاریم که جانشین آجرفرش‌های سفالی راهرو ورودی شده‌اند؛ سرامیک‌هایی که حتی دیوار راهرو هم تا سقف با آن پوشانده شده است. البته چوب‌های سقف این راهرو هم گچ خورده‌اند.

لوله‌کشی بدون ملاحظه

پله‌های ورودی به قسمت اصلی ساختمان که شامل چندین اتاق در طبقه اول است، مثل راهرو با سیمان و سرامیک پوشانده شده است. پس از گذر از میان آن‌ها که با تغییر رنگ نرده و پنجره‌ها همراه است، لوله‌کشی به یکی از اتاق‌ها توی ذوق می‌زند. لوله‌کشی‌ای که گویا در راستای تبدیل اتاقی به آشپزخانه صورت گرفته است. این لوله‌کشی بدون ملاحظه، از طریق دیوار‌هایی انجام شده است که در آن‌ها مصالح صدسال قبل وجود دارد.

گذر از این اتاق و سرک‌کشیدن در دیگر اتاق‌ها گچی را نشان می‌دهد که برخی جا‌ها روی چوب سقف‌ها کشیده شده است. همچنین، تعدادی از طاقچه‌ها پر شده‌است. کف حیاط موزاییک شده است و دیوار‌های آن سیمان سفید خورده‌اند.

وصف حال خانه اعیان‌نشین قاجاری

وصف خانه دوره قاجاری مرحوم حاج علی‌اکبر حسینیان را خیلی‌ها شنیده‌اند. آن‌ها که شنیده‌اند، می‌گویند یکی از خانه‌های داروغه است که آن را به تاجر پول‌دار مشهدی فروخته است. علاوه بر این، روزگاری محل تجمع هیئتی‌ها و عزادار‌های سید‌الشهدا (ع) بوده است. این بنا در دو طبقه به شکل مربع است که در حیاط این مربع در دوطرف پیش‌آمدگی دارد. مصالح ساختمان هم از خشت خام و آجر قالب‌خورده تشکیل شده است.

سقف‌ها از جنس چوب است که تزییناتی دارد. یکی از اتاق‌ها بخاری سنگی زغالی منحصربه‌فردی دارد که گازکشی شده است. این خانه از ابتدا کاربرد مسکونی داشت و در همه مناسبت‌های سال به‌خصوص محرم و صفر به‌صورت روزانه در دو نوبت صبح و شب در آن روضه برگزار می‌شد.

دخل و تصرف‌های برگشت ناپذیر

دخل‌وتصرف در این بنای تاریخی ثبت‌شده، چون برگشت‌ناپذیر است، آسیب زاست؛ موضوعی که آن را با یک کارشناس مرمت آثار تاریخی درمیان گذاشتیم تا از نگاه تخصصی به میزان آسیب آن بپردازیم.

صادقی که از این دخل‌وتصرف دورمانده از چشم میراث فرهنگی آگاه است، از مشکلی یاد می‌کند و می‌گوید: در مرمت بنا‌ها که مالک مشخص دارند و متعلق به ارگان دولتی نیستند، مشکلی عمده داریم؛ اینکه مالک در محدوده تحت تصرفش به تغییراتی نیاز دارد تا بنای تاریخی را که براساس نیاز‌های گذشته ساخته شده است، با نیاز‌های امروزش متناسب کند. دراین‌باره تناقضی به‌وجود می‌آید، اینکه اگر تغییرات عمده باشد، عملا جنس و حس‌وحال از داخل و بیرون بنای تاریخی گرفته می‌شود.

طبق گفته‌های او، مشکل دیگر این است که جنس برخورد کاربر با یک بنای قدیمی و کهنه‌شده، با یک فرد هنرمند و مرمت‌کار فرق می‌کند. همچنین، سلیقه‌های این دو نیز متفاوت است. کاربر به پله و دیوار آجری، به سقف چوبی کهنه‌شده، به نرده چوبی کهنه‌شده و... حس خوبی ندارد، حال آنکه مرمت‌کار برای مصالحی که شامل گذشت زمان شده‌اند، ارزش قائل است. تا زمانی که این حس برای کاربر روشن نشود و او متوجه ارزش واقعی مصالح کهنه‌شده نباشد، این اتفاقات خواهد افتاد.

او با همین توضیح گریزی می‌زند به التزام‌های قانونی که می‌گوید دخل‌وتصرف در بنا‌های ثبت‌ملی شامل اقدامات حقوقی خواهد بود و اضافه می‌کند: برای اینکه اتفاق مشابه حسینیه رحیمیان رخ ندهد، باید مکمل این التزام را با نام فرایند بهینه‌کردن فضا‌ها به وجود بیاوریم.

او معتقد است این اقدام مکمل باید شامل این شود که کاربر از مشاور ذی‌صلاح مشورت بگیرد و مشاور دید کاربر را باز کند. از این حیث که فرد را متوجه کند اگر فضای تاریخی را نو کند و از میزان کهنگی آن بکاهد، هیچ کمکی به او از نظر کاربری نمی‌کند، اما با تغییرات و الحاق برخی قسمت‌ها، استفاده از بنا بهتر می‌شود.

طبق گفته‌های او، چون این سازوکار طراحی در قانون تعریف نشده است، در حوزه مرمت، با تشکیل ساختار صنفی مشخص می‌توان قدمی برداشت که مشابه پروانه شهرداری باشد. درست مشابه آنچه استان یزد انجام داد.

صادقی با بیان اینکه بزرگ‌ترین امتیاز یک بنای تاریخی مرمت‌پذیربودن آن است، درباره آسیب واردشده به حسینیه رحیمیان نیز چنین می‌گوید: اگر مرمت غلط که از نگاه ما استفاده از مصالح ناهم‌سان و برگشت‌ناپذیر است، در یک بنای تاریخی انجام شود، امکان مرمت آن را می‌گیرد.

در این حسینیه هم از سرامیک استفاده شده که با سیمان چسبیده شده است و جمع‌آوری مصالحی مثل سیمان خیلی سخت است. سیمان به‌شدت به دیوار‌ها آسیب می‌زند و جمع‌آوری آن با خسارت و هزینه زیادی همراه است. به همین دلیل، با این نوع مرمت مخالف هستیم که امتیاز مرمت‌پذیری را از بنا می‌گیرد. طبق توضیحات او همه اقدامات در حوزه مرمت با رویکرد برچیدن در زمان خطاست، حال آنکه سرامیک و سیمان که در اینجا استفاده شده برگشتی ندارد.

تغییر آسیب‌زا تخلف است

تغییرات صورت‌گرفته در این خانه ثبت‌ملی را با ناظر ستادی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی مشهد درمیان می‌گذاریم که با اشاره به قانون ۵۵۸ فصل ۹ از کتاب مجازات اسلامی، می‌گوید طبق همین قانون، هرکس به تمام یا قسمتی از اثر تاریخی ثبت‌ملی‌شده خسارت وارد کند (تخریب یا تغییر)، مشمول مجازات می‌شود که قاضی حکم می‌دهد.

از وفا ثابتی که می‌گوید از این تغییرات بی‌خبر است، جویای بازدید‌های یگان حفاظت این اداره می‌شویم تا دلیل دیده‌نشدن و گزارش‌نشدن این تغییرات مشخص شود: بازدید توسط یگان حفاظت میراث فرهنگی به‌صور ت مستمر انجام می‌شود و، چون خانه هرکس حریم شخصی است، شاید یگان امکان ورود نداشته است.

او با قبول تغییرات صورت‌گرفته که از دید آن‌ها پنهان مانده است، توضیحی دراین‌باره می‌دهد و می‌افزاید: به یگان حفاظت اعلام می‌کنیم بررسی کند که اگر بعد از بررسی تغییری در بنا مشهود باشد، تخلف محسوب می‌شود. میراث فرهنگی هم می‌تواند شکایت کند و دستگاه قضا به جرم رسیدگی کند.

طبق گفته‌های او، اگر این تخلف ثابت شود و دستگاه قضا به جبران خسارت رأی دهد، باید فرد فضا را به فضای قبلی زیرنظر میراث برگرداند. با وجود این، اگر میراث بخواهد نظر بدهد، می‌تواند پیگیری حقوقی انجام دهد. خود من هم اطلاع نداشتم، چون حریم شخصی افراد است.